Sute odszkodowania i wyższe emerytury dla tysięcy Polaków. ZUS i rząd nie mają wyjścia
Rzecznik Praw Obywatelskich po raz kolejny przycisnął Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wcześniejszych emerytów. Marcin Wiącek poprosił o informację, na jakim etapie są prace nad specustawą przywracającą emerytom ich prawa i kiedy projekt trafi do konsultacji publicznych. Jego zdaniem ignorowanie wyroku TK przez rządzących i niepodejmowanie kroków zmierzających do rozwiązania problemu godzi w interesy kilkuset tysięcy obywateli. Na razie doprowadził do tego, że sprawa odżyła w mediach. A to już bardzo dużo, bo poszkodowani mogą ruszyć do ZUS-u na własną rękę, próbując dochodzić własnych spraw. Lawina przegranych w sądach może w końcu skłoni rząd do rozwiązania problemu specustawą. Jak upomnieć się o swoje prawa? Czytaj poniżej.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. unieważnił przepis art. 25 ust. 1b ustawy o emeryturach i rentach z FUS dotyczący osób, które przeszły na wcześniejszą emeryturę przed 1 stycznia 2013 r. Trybunał uznał, że pomniejszanie kapitału emerytalnego o już pobrane emerytury w przypadku osób, które zdecydowały się na takie wcześniejsze świadczenie przed 2013 rokiem jest niezgodne z Konstytucją RP. To dobra wiadomość dla tysięcy seniorów. Oznacza bowiem możliwość podwyższenia ich emerytur i otrzymania wyrównania za lata, w których świadczenie było zaniżone.
Kogo dotyczy wyrok TK i kto może skorzystać
Wyrok Trybunału dotyczy seniorów, którzy przed 2013 rokiem skorzystali z wcześniejszej emerytury – czyli przeszły na emeryturę przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego (tj. przed 60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn w ówczesnym stanie prawnym). Następnie, po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego, osoby te złożyły wniosek o emeryturę powszechną. Zgodnie z przepisem, który został uznany przez TK za niekonstytucyjny, ZUS pomniejszał podstawę obliczenia emerytury o sumę wypłaconych wcześniej świadczeń. W efekcie ich docelowe świadczenie zostało ustalone na niższym poziomie – często znacząco niższym – niż gdyby nie pobierali wcześniejszej emerytury.
Kluczowe jest kryterium czasowe. Trybunał orzekł niekonstytucyjność przepisu w stosunku do osób, które złożyły wniosek o wcześniejszą emeryturę przed 6 czerwca 2012 r. Data ta wiąże się z wejściem w życie ustawy zmieniającej przepisy – osoby, które przeszły na wcześniejszą emeryturę przed ogłoszeniem nowych zasad, nie mogły wiedzieć, że skorzystanie z tego prawa odbije się na wysokości ich późniejszej emerytury powszechnej. Jeśli więc ktoś pobierał wcześniejszą emeryturę przed 2013 r. i jego powszechna emerytura została pomniejszona o te wypłaty – jest potencjalnym beneficjentem wyroku.
Problem dotyczy kilkuset tysięcy seniorów. Szacuje się, że może chodzić o ok. 150-200 tysięcy osób/ Są to głównie kobiety z roczników 1949-1959 (z wyjątkiem rocznika 1953, który został już objęty wcześniejszym wyrokiem TK w 2019 r.) oraz mężczyźni z roczników 1949-1952 i 1954. To właśnie te grupy wiekowe miały możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę na starych zasadach i później ucierpiały na opisanym mechanizmie potrącania kapitału.
Na czym polega ponowne przeliczenie emerytury
Ponowne przeliczenie emerytury będzie polegało na obliczeniu wysokości emerytury powszechnej bez stosowania art. 25 ust. 1b, a więc bez potrącania wcześniej pobranych świadczeń. Mówiąc prościej: ZUS ma obliczyć emeryturę tak, jakby nie pomniejszał kapitału emerytalnego o kwoty wypłacone w ramach wcześniejszej emerytury. Dzięki temu podstawa obliczenia emerytury będzie wyższa, co przekłada się na wyższe miesięczne świadczenie.
Trybunał uznał, że osoby, które skorzystały z wcześniejszej emerytury, nie wiedząc o późniejszym potrąceniu, mają prawo do takiego przeliczenia. W praktyce oznacza to, że ZUS powinien ponownie wydać decyzję emerytalną, pomijając niekonstytucyjny przepis. Taka nowa decyzja będzie obowiązywać wstecz – od momentu, kiedy pierwotnie przyznano emeryturę powszechną (po osiągnięciu pełnego wieku emerytalnego). Następnie ZUS powinien naliczyć wszystkie należne waloryzacje tak, jakby od początku emerytura była wyższa. To istotne, bo jeśli emerytura wzrośnie, to za minione lata należą ci się nie tylko wyrównania, ale i wyższe podwyżki roczne, co sumarycznie daje dodatkowe kwoty.
Uwaga: ZUS nie przelicza tych emerytur automatycznie z urzędu. Aby doszło do ponownego obliczenia świadczenia, konieczne jest działanie ze strony emeryta – złożenie odpowiedniego wniosku. Poniżej opisujemy procedurę krok po kroku.
Jakie podwyżki i wyrównania można uzyskać
Skutki finansowe dla poszczególnych osób będą różne – zależą od indywidualnej historii świadczeń. W większości przypadków można spodziewać się odczuwalnej podwyżki emerytury na przyszłość oraz jednorazowej wypłaty znacznego wyrównania za minione lata. Z szacunków wynika, że miesięczna podwyżka może wynosić od ok. 200 zł do nawet ponad 1000 zł – wszystko zależy od tego, jak długo ktoś pobierał wcześniejszą emeryturę i jak długo jego emerytura powszechna była zaniżona.
W najbardziej skrajnych przypadkach – gdy ktoś przez wiele lat otrzymywał zaniżone świadczenie – emerytura może wzrosnąć o ok. 1200 zł miesięcznie, a wyrównanie może przekroczyć 60 tys. zł. Media podają przykład seniora, który mógłby otrzymać 64 tys. zł wyrównania i 1,2-1,5 tys. zł podwyżki miesięcznie. Są to jednak wartości krańcowe. Nie każdy dostanie aż tyle, bo wiele osób przeszło na powszechną emeryturę po osiągnięciu wymaganego wieku – wtedy suma potrąceń będzie mniejsza.
Eksperci podkreślają, że trudno wskazać średnią kwotę podwyżki, bo sytuacje są bardzo zróżnicowane . Dla zobrazowania adwokat zajmujący się tymi sprawami podał przykład swojej klientki, której emerytura wzrośnie z ok. 2500 zł do 2800 zł miesięcznie (czyli o 300 zł na miesiąc), a do tego ZUS wypłaci ok. 11 000 zł wyrównania. Inny sąd wyliczył, że podwyżka powinna wynieść ok. 500 zł miesięcznie, licząc od 2014 r., plus odsetki waloryzacyjne od 2015 r. Każdy przypadek jest indywidualny, ale zawsze mówimy o kwotach, które realnie zasilą portfel emeryta. Warto mieć to na uwadze.
Jak złożyć wniosek o przeliczenie? Jakie dokumenty są potrzebne?
Aby skorzystać z wyroku TK w praktyce, należy zainicjować ponowne przeliczenie emerytury poprzez złożenie wniosku do ZUS. Wniosek ten nie ma narzuconego urzędowego wzoru – można go przygotować samodzielnie na piśmie. Poniżej przedstawiamy kroki, jakie powinien podjąć emeryt:
- Przygotuj wniosek do ZUS o ponowne przeliczenie emerytury. Napisz, że wnioskujesz o przeliczenie swojego świadczenia emerytalnego bez pomniejszania podstawy wymiaru o kwoty pobranych wcześniejszych emerytur, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. (sygn. SK 140/20). W piśmie podaj swoje dane: imię, nazwisko, PESEL, numer świadczenia lub decyzji emerytalnej oraz krótko opisz swoją sytuację (np. kiedy przeszedłeś/-aś na wcześniejszą emeryturę i kiedy przyznano ci emeryturę powszechną). Możesz zaznaczyć, że domagasz się usunięcia z decyzji zastosowania art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej jako niekonstytucyjnego i przeliczenia emerytury na nowo.
- Dołącz dokumenty (opcjonalnie). Nie ma obowiązku dołączania wielu załączników, ponieważ ZUS posiada dokumentację emerytalną. Dobrze jest jednak załączyć kopie decyzji ZUS, które posiadasz – przede wszystkim decyzji przyznającej emeryturę wcześniejszą oraz decyzji ustalającej emeryturę powszechną (jeśli masz te pisma). Ułatwi to urzędnikom identyfikację sprawy. Przydatna może być także ostatnia decyzja waloryzacyjna lub ostatni odcinek emerytury, choć nie jest to konieczne.
- Złóż wniosek w ZUS. Gotowe pismo złóż w swoim oddziale ZUS – najlepiej tym, który wypłaca emeryturę. Możesz to zrobić osobiście w placówce, wysłać pocztą (listem poleconym za potwierdzeniem odbioru) lub skorzystać z Platformy Usług Elektronicznych (PUE) ZUS, jeśli posiadasz profil zaufany i umiesz składać wnioski online. Pamiętaj, by zachować potwierdzenie złożenia (stempel ZUS na kopii lub potwierdzenie nadania listu).
- Czekaj na decyzję ZUS. Po złożeniu wniosku ZUS formalnie powinien wydać decyzję administracyjną. Musisz być przygotowany na to, że obecnie ZUS najprawdopodobniej wyda decyzję odmowną, odmawiając przeliczenia świadczenia. Stanowisko Zakładu jest takie, że brak publikacji wyroku w Dzienniku Ustaw uniemożliwia im zmianę decyzji – według ZUS przepis nadal obowiązuje do czasu oficjalnego ogłoszenia wyroku. Innymi słowy, urząd może stwierdzić, że nie ma podstawy prawnej do zmiany emerytury w trybie zwykłym. Nie należy się tym zrażać – jest to spodziewany krok procedury.
- Odwołaj się do sądu, jeśli ZUS odmówi. Gdy dostaniesz decyzję odmowną, przysługuje ci odwołanie do sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Masz na to miesiąc od dnia otrzymania decyzji. Odwołanie składasz na piśmie, za pośrednictwem ZUS (czyli wysyłasz je do swojego oddziału ZUS, który przekazuje je do sądu). W odwołaniu ponownie przedstawiasz swoją sprawę i argumenty: powołujesz się na wyrok TK i wskazujesz, że przepis był niekonstytucyjny, więc wcześniejsza decyzja emerytalna oparta na tym przepisie jest wadliwa. Warto podkreślić, że sądy coraz częściej przyznają rację emerytom w tego typu sprawach, nawet pomimo braku publikacji wyroku. Już pojawiają się korzystne orzeczenia, jak Sądu Okręgowego w Szczecinie, który w wyroku z 3 lipca 2024 r. nakazał ZUS ponowne obliczenie emerytury bez art. 25 ust. 1b, uznając że brak publikacji wyroku TK nie może szkodzić obywatelom. To oznacza, że istnieje duża szansa na wygraną w sądzie i przekonanie ZUS-u do przeliczenia emerytury.
- Poczekaj na prawomocne rozstrzygnięcie i wypłatę. Jeśli sąd pierwszej instancji (okręgowy) przyzna ci rację, ZUS może się jeszcze odwołać do sądu apelacyjnego. Trzeba wtedy zaczekać na wyrok prawomocny. Gdy sprawa się zakończy pomyślnie, ZUS będzie musiał wykonać wyrok – wyda nową decyzję obliczającą wysokość już podwyższonej emerytury i wypłaci należne wyrównanie za miniony okres. Warto wiedzieć, że wyrównanie będzie obliczone wstecz prawdopodobnie od momentu, gdy osiągnąłeś wiek emerytalny i przyznano ci emeryturę powszechną (o ile twój wniosek do ZUS złożyłeś w ciągu 5 lat od tej decyzji – standardowy okres przedawnienia roszczeń emerytalnych). Jeśli minęło więcej niż 5 lat, może być wypłacone wyrównanie tylko za ostatnie 5 lat wstecz, choć wyrok TK sugeruje konieczność pełnego wyrównania – te kwestie będą zapewne przedmiotem praktyki sądowej lub uregulowania ustawowego. W każdej sytuacji jednak od momentu nowej decyzji będziesz już dostawać wyższą emeryturę co miesiąc.
Pamiętaj: jeśli twoja sprawa o podobny temat była już kiedyś prawomocnie osądzona (np. wcześniej przegrałeś w sądach kwestię art. 25 ust. 1b), masz możliwość wniesienia skargi o wznowienie postępowania. To nadzwyczajny środek z Kodeksu postępowania cywilnego, który można zastosować w ciągu 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku TK w danej sprawie. Ponieważ publikacja wyroku TK z 4 czerwca 2024 r. jeszcze nie nastąpiła, termin formalnie nie zaczął biec. W praktyce, sądy mogą różnie to interpretować. Dlatego rozważ konsultację z prawnikiem – być może już teraz można składać wniosek o wznowienie, powołując się na wyrok TK (argumentując, że mimo braku publikacji ma on moc obowiązującą). To kwestia bardziej skomplikowana, dotycząca osób, które już wcześniej walczyły w sądzie, więc dla większości emerytów ważniejsze jest skupienie się na zwykłym wniosku i ewentualnym odwołaniu, jak opisano powyżej.
Terminy i tryb załatwiania spraw w ZUS
Obecnie nie obowiązuje żaden sztywny termin, do kiedy musisz złożyć wniosek w ZUS. Można to zrobić w dowolnym momencie. Jednak im szybciej złożysz wniosek, tym szybciej otrzymasz wyrównanie i wyższą emeryturę. Jeśli zwlekasz, tracisz kolejne miesiące, w których otrzymujesz zaniżone świadczenie. Co więcej, nie można wykluczyć, że w przyszłości ustawodawca wprowadzi jakieś ograniczenia czasowe (np. na złożenie wniosku o wyrównanie). Dlatego lepiej działać niezwłocznie, zamiast czekać.
Warto mieć na uwadze kilka kwestii związanych z terminami i trybem postępowania:
- ZUS nie działa z urzędu (na razie). Jak wspomniano, Zakład Ubezpieczeń Społecznych sam z siebie nie przelicza emerytur na podstawie wyroku – trzeba złożyć wniosek. Dopiero ewentualna specjalna ustawa mogłaby zobowiązać ZUS do masowego przeliczenia tych świadczeń (na co liczymy w przyszłości). Na ten moment to inicjatywa emeryta uruchamia procedurę.
- Odwołanie do sądu – 30 dni. Gdy ZUS wyda decyzję odmowną, masz 30 dni na odwołanie. Termin ten jest nieprzywracalny – jeżeli go przekroczysz, decyzja stanie się ostateczna. Dlatego po złożeniu wniosku miej czujność na list z ZUS i w razie odmowy nie zwlekaj z napisaniem odwołania.
- Przedawnienie roszczeń do wyrównania. Prawo do wyrównania zaległych kwot emerytury teoretycznie może podlegać przedawnieniu za okres dawniej niż 5 lat wstecz od złożenia wniosku/odwołania. Jednak są argumenty, że wyrok TK otwiera drogę do pełnego wyrównania, bo wcześniejsza decyzja była dotknięta wadą od początku. Kwestia ta może być uregulowana w drodze ustawy. Na razie załóżmy, że otrzymasz wyrównanie co najmniej za ostatnie 5 lat, a jeśli twoja powszechna emerytura została przyznana później niż 5 lat temu – to od momentu jej przyznania.
- Ewentualna ustawa może wprowadzić terminy. Rząd zapowiedział prace nad zmianą przepisów, która rozwiąże problem systemowo. Gdy taka ustawa wejdzie w życie, być może określi ona, w jakim trybie nastąpi przeliczenie (automatycznie czy na wniosek) i czy trzeba zgłosić się w określonym terminie, by otrzymać wyrównanie za przeszłość. Dla przykładu, po wyroku TK z 2019 r. dotyczącym kobiet z rocznika 1953, specjalna ustawa dała im 6 miesięcy na złożenie wniosku, aby dostać pełne wyrównanie od 2013 r. (spóźnienie skutkowało pomniejszeniem należnej kwoty). Dlatego śledź komunikaty ZUS i Ministerstwa Rodziny – kiedy pojawią się nowe przepisy, mogą one wskazać terminy lub inne warunki. Na razie jednak nie musisz się martwić konkretną datą graniczną – warto po prostu działać jak najszybciej.
Czy są oficjalne wytyczne? Jak przebiega realizacja wyroku w praktyce?
Oficjalne wytyczne ZUS na razie sprowadzają się do stanowiska, że wyrok Trybunału nie został opublikowany, więc traktuje go jakby nie istniał. ZUS w informacji przekazanej Polskiej Agencji Prasowej stwierdził, że brak publikacji wyroku TK oznacza brak zmiany w obowiązującym prawie. W związku z tym Centrala ZUS poleciła oddziałom odrzucać wnioski o ponowne przeliczenie, powołując się na obowiązujące brzmienie ustawy. Innymi słowy, urzędnicy ZUS nie mają jeszcze zielonego światła, by realizować wyrok TK. Potwierdzają to doświadczenia emerytów – wszyscy, którzy składają wnioski, otrzymują decyzje odmowne i muszą kierować sprawy do sądu.
Więcej wiadomości o emeryturach, ich wysokości i ZUS
Jednocześnie, mimo braku publikacji w Dzienniku Ustaw, wyrok TK jest ogłoszony publicznie i sądy zaczęły go stosować. Pierwsze rozstrzygnięcia w sądach okręgowych zapadły już kilka tygodni po wyroku – zapadają wyroki zmieniające decyzje ZUS i nakazujące przeliczenie emerytury z pominięciem niekonstytucyjnego przepisu. Linia orzecznicza zaczyna się kształtować korzystnie dla emerytów, a prawnicy wskazują, że sądy powinny orzekać jednolicie niezależnie od tego, czy wyrok TK zostanie formalnie wydrukowany w dzienniku urzędowym.
Rzecznik Praw Obywatelskich również zaangażował się w sprawę. RPO monitował rząd o publikację wyroku i wydanie odpowiednich poleceń ZUS. Wskazywał, że od zwłoki cierpią obywatele, którym należą się znacznie wyższe świadczenia. Według danych RPO świadczenia 150-200 tys. seniorów mogłyby wzrosnąć nawet o 1200 zł miesięcznie, a każdy z nich mógłby otrzymać średnio ok. 64 tys. zł zaległego. To pokazuje skalę problemu.
Dotychczas (stan na początek 2025 r.) wyrok TK nie został jeszcze opublikowany w Dzienniku Ustaw, co jest efektem sporu wokół legalności składu Trybunału w ostatnich latach. Poprzedni rząd odmawiał publikacji, uznając Trybunał za „niewłaściwie obsadzony” w tej sprawie. Rząd zapowiada rozwiązanie problemu poprzez specjalną nowelizację ustawy emerytalnej, która anuluje działanie art. 25 ust. 1b wobec wcześniejszych emerytów i nakaże ZUS wypłatę wyrównań. Potwierdzają to informacje z Ministerstwa Rodziny – rząd dostrzega problem i planuje działania legislacyjne w porozumieniu z prawnikami resortu. Ustawa mogłaby zostać uchwalona w 2025 roku, ale jej wejście w życie i szczegóły, np. sposób przeliczenia, terminy składania ewentualnych wniosków, dopiero będą ustalane.
Co to oznacza dla emerytów? Obecnie droga sądowa jest skutecznym sposobem na wyegzekwowanie swoich praw, choć wymaga cierpliwości. Wielu seniorów już zdecydowało się pójść do sądu i wygrywa – zapada wiele korzystnych wyroków zmuszających ZUS do podwyższenia emerytur. Jeśli nie chcesz iść do sądu samemu, możesz poczekać na zmianę przepisów, ale musisz liczyć się z niepewnością co do terminu (ustawa może zająć kilka miesięcy lub dłużej) i ewentualnie z tym, że ustawowe rozwiązanie może wymagać złożenia wniosku w określonym terminie. Warto więc monitorować komunikaty – zarówno ZUS (np. na stronie internetowej czy infolinii), jak i oficjalne ogłoszenia rządowe. Gdy tylko wyrok zostanie opublikowany lub wejdzie w życie nowa ustawa, ZUS prawdopodobnie przygotuje oficjalne wytyczne dla swoich placówek i dla klientów, jak przeprowadzić przeliczenia.
Jeśli jesteś wcześniejszym emerytem z przyznaną przed laty zaniżoną emeryturą powszechną, złóż wniosek o ponowne przeliczenie i nie zrażaj się odmową ZUS. To pierwszy krok do skorzystania z wyroku TK. Następnie dochowaj terminów odwołań i skieruj sprawę do sądu. Równolegle obserwuj, czy państwo wprowadzi rozwiązanie ustawowe – może ono ułatwić całą procedurę. Tak czy inaczej, wszystko wskazuje na to, że należne pieniądze prędzej czy później trafią do uprawnionych emerytów.
