Kasa z handlu emisjami ma przyspieszać transformację energetyczną. Polska źle je wydaje

W Polsce lubimy narzekać na europejski system handlu emisjami ETS. Trudno też się temu dziwić, skoro rząd właśnie w nim widzi głównego winowajcę swoich kłopotów energetycznych, na czele z drogimi rachunkami. Premier Mateusz Morawiecki i jego współpracownicy ochoczo atakują instytucje finansowe za spekulacje w systemie ETS, ale pytani konkretnie o to, jak i kiedy chcą zmniejszyć polskie uzależnienie od węgla - nabierają wody w usta. 

Ale wcale nie jest tak, że w systemie ETS trzeba wyłącznie za emisje CO2 dopłacać. Środki pozyskane ze sprzedaży w czasie aukcji uprawnień do emisji dwutlenku węgla stanowią dochód budżetu państwa. Pozyskane tak środki nie są z góry powiązane z określonymi celami finansowanymi. Chociaż przepisy (art. 10 dyrektywy ETS) zakładają, że ich część (przynajmniej 50 proc.) będzie wydatkowana na szeroko rozumiane cele środowiskowe i klimatyczne wskazane w regulacjach. To czy Polska tak robi i czy są tego jakiekolwiek efekty - postanowili sprawdzić eksperci z Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi. I tak postał raport Kreatywna księgowość. Jak Polska marnuje środki z EU ETS.

W ocenie autorów raportu Polska marnuje miliardy euro ze sprzedaży uprawnień do emisji CO2 w ramach unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji dwutlenku węgla EU ETS. Eksperci dowodzą, że mechanizm aukcyjny w ramach systemu ETS nie przyczynił się do znacznej redukcji emisji gazów cieplarnianych. Analiza danych przedstawionych w sprawozdaniach z wydatkowania funduszy z EU ETS do KE za lata 2013-2020 pokazuje, że blisko trzy czwarte środków (2,97 mld euro) wykorzystano na sfinansowanie działań niezgodnych z celem unijnej dyrektywy o ETS, czyli redukcją emisji CO2. Tym samym Polska nie spełnia wymogu przeznaczenia co najmniej 50 proc. równowartości dochodów z tytułu sprzedaży uprawnień do emisji CO2 na cele klimatyczne i środowiskowe. 

Ekspertka uważa, że system EU ETS ma szansę i absolutnie powinien stać się znaczącym źródłem finansowania krajowej transformacji energetycznej. Jej zdaniem potrzebne są działania systemowe o wysokim potencjale redukcji emisji, dające trwałe efekty. Tylko tak Polska będzie mogła wykorzystać swoją szansę.

Autorzy raportu przekonują też, że nie jest możliwe dokładne ustalenie występowania lub zakresu tzw. efektu dodatkowości (fundusze unijne stanowią jedynie uzupełnienie i wzmocnienie środków finansowych państw członkowskich, a nie ich zastępstwo) działań sfinansowanych ze środków EU ETS. W raportach przedłożonych KE w latach 2013-2020 wskazano bowiem wyłącznie na dofinansowanie programów Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej m.in. LIFE, KAWKA, GEKON. Ze sprawozdań finansowych wynika też, że część środków pozyskanych z handlu emisjami przekazano na sfinansowanie zwolnień akcyzy na energię elektryczną wytwarzaną z instalacji OZE i podobnie w przypadku akcyzy przy zakupie preferencyjnym e-samochodu. 

Sprzeczne też z dyrektywą ETS - zdaniem przedstawicieli Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi - jest przekazywanie środków z systemu EU ETS podmiotom świadczącym usługi transportu kolejowego oraz komunikacji miejskiej w miastach wojewódzkich i wybranych aglomeracjach na podstawie ustawy o podatku od towarów i usług.

Co trzeba zmienić? Autorzy opracowania rekomendują, żeby co najmniej 70 proc. środków uzyskanych przez Polskę ze sprzedaży w drodze aukcji uprawnień do emisji gazów cieplarnianych wspierało działania bezpośrednio redukujące emisyjność krajowej gospodarki. W pierwszej kolejności powinny zasilić modernizację sieci przesyłowej i dystrybucyjnej, a także inwestycje w OZE, które uniezależnią Polskę od paliw z importu oraz termomodernizację budynków. Dochody z ETS nie powinny z kolei wspierać inwestycji w infrastrukturę gazową, co jest podyktowane zarówno ochroną klimatu, jak i sytuacją geopolityczną. 

Być może inne nieco rekomendacje będą po tym, jak wydatkowaniu pieniędzy pochodzących z handlu emisjami w systemie EU ETS w najbliższym czasie przykrzy się też NIK.