Jan Paweł II na monetach i banknotach Narodowego Banku Polskiego

Upamiętniony na monetach emitowanych przez Narodowy Bank Polski pontyfikat Jana Pawła II jest fenomenem naszych czasów. Papież jest jedynym człowiekiem, któremu poświęcono tak wiele monet już za życia. To świadectwo wielkiego uznania dla wkładu papieża Polaka w dzieło przemian politycznych oraz duchowych w Polsce i na całym świecie. Chronologiczne usystematyzowanie i zaprezentowanie monet emitowanych przez Narodowy Bank Polski jest doskonałą okazją do przypomnienia najważniejszych wydarzeń i fundamentalnych przemian, które zaszły w naszym kraju od początku pontyfikatu Karola Wojtyły jako 264. papieża i 6. Suwerena Państwa Watykańskiego. Dla przejrzystości obrazu celowo pomijam w tym zestawieniu egzemplarze próbne wykonywane w niewielkich nakładach.

Pierwsze monety z wizerunkiem Jana Pawła II pojawiły się w Polsce w 1982 r. Miały upamiętniać planowaną pielgrzymkę do naszego kraju związaną z obchodami jubileuszu 600-lecia obecności obrazu Matki Bożej na Jasnej Górze w Częstochowie. Represje, związane z wprowadzonym wówczas stanem wojennym, nie sprzyjały planowanym uroczystościom i wizyta papieża w Polsce nie doszła do skutku.

Jako ślad planowanej pielgrzymki pozostały natomiast monety o nominale 1000 zł wybite w srebrze według projektu Stanisławy Wątróbskiej-Frindt w nakładzie 803 100 szt. Pierwsze monety papieskie z Janem Pawłem II cieszyły się tak ogromnym zainteresowaniem Polaków, że pomimo stosunkowo dużego nakładu należało ograniczać ich dystrybucję, często poprzez losowanie. W tym samym roku w szwajcarskiej mennicy Valcambi, choć w znacznie mniejszym nakładzie, wybito całą serię monet kolekcjonerskich w srebrze o nominale 100 i 200 zł oraz w złocie o nominale: 1000, 2000 i 10 000 zł, stemplem zwykłym i lustrzanym. Na złotych monetach przedstawiono postać Jana Pawła II w szatach liturgicznych w geście błogosławieństwa, z charakterystycznym pastorałem w dłoni. Monety trafiły głównie do zbiorów kolekcjonerskich.

Papież przybył do Polski dopiero w czerwcu 1983 r. i odwiedził Warszawę, Częstochowę, Kraków, Niepokalanów, Poznań, Katowice, Wrocław i Górę Świętej Anny. Z tej okazji powtórzono emisję pamiątkowej monety z 1982 r., z datą 1983 r. i w zwiększonym nakładzie 1 529 960 sztuk. Monety stały się dla wiernych materialną pamiątką spotkań na pielgrzymim szlaku. Młodzi ludzie zgromadzeni wtedy w Częstochowie z pewnością zapamiętali przesłanie papieża „…musicie od siebie wymagać, nawet gdyby inni od was nie wymagali…”. Słowa te, w kontekście utworzonej trzy lata wcześniej „Solidarności” i następnie wprowadzenia stanu wojennego, nabrały szczególnej wymowy.

Kolejna trzecia pielgrzymka Ojca Świętego do Polski w 1987 r. odbyła się z okazji II Kongresu Eucharystycznego. Papież udał się do Warszawy, Krakowa, Częstochowy, Lublina, Tarnowa, Szczecina, Gdyni, Gdańska i Łodzi. Do powszechnego obiegu wprowadzono wówczas srebrną monetę o nominale 10 000 zł w nakładzie 908 820 szt., wybitą według projektu Stanisławy Wątróbskiej-Frindt. Wykorzystano na niej wizerunek papieża ze złotych monet kolekcjonerskich z 1982 r. Wykonano także 15 tys. sztuk monet stemplem lustrzanym do celów kolekcjonerskich.

Na monecie widzimy Jana Pawła II w wymownym geście błogosławieństwa, będącym doskonałą syntezą i symbolem zachodzących wówczas przemian w naszym kraju. Analogiczny wizerunek Ojca Świętego powielono jeszcze w całej serii monet wybitych w czystym złocie o nominałach: 1000, 2000, 5000, 10 000 i 200 000 zł. Ta ostatnia była rekordowa pod wieloma względami. Numizmat o średnicy 70 mm i wadze 373,2 g był wówczas największą i najcięższą złotą monetą w ponad tysiącletniej historii polskiej numizmatyki. Swoimi parametrami nawiązuje do monet o nominale 100 dukatów, wybitych w 1621 r. w czasach panowania Zygmunta III Wazy.

Narodowy Bank Polski obchody dziesięciolecia pontyfikatu Jana Pawła II w 1988 r. uczcił całą serią monet: srebrną o nominale 10 000 zł oraz kilkoma wykonanymi w czystym złocie o nominałach: 1000, 2000, 5000, 10 000 i 200 000 zł. Monety o takich samych parametrach i nominałach wybito w 1989 r. Wizerunek papieża na tej i poprzedniej emisji zaprojektowała Ewa Tyc-Karpińska, wybitna artystka, autorka wielu projektów monet i medali.

Kolejne emisje poświęcane Janowi Pawłowi II są związane z okresem po 1995 r., tj. po denominacji złotego. Wprowadzono wówczas nowe nominały oraz wzory zarówno monet powszechnego obiegu, jak i kolekcjonerskich. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się egzemplarze o nominale 2 zł wybite w dużych nakładach i przeznaczone do powszechnego obiegu z nowo wprowadzonego stopu Nordic Gold. Początkowo monety kolekcjonerskie wytwarzane były ze srebra (10 i 20 zł) oraz ze złota (100 i 200 zł). Z czasem poszerzono tę listę o inne nominały.

Pierwszą monetę z wizerunkiem papieża Polaka, wybitą po denominacji, wprowadzono do obiegu w 1997 r. W ten sposób upamiętniono szóstą pielgrzymkę Ojca Świętego do ojczyzny – 31 maja–10 czerwca. Głównym przesłaniem wizyty była ewangelizacja Europy i odnowa jej chrześcijańskich fundamentów. Tym zagadnieniom były poświęcone obrady 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu. Narodowy Bank Polski włączył się w uroczystości, wprowadzając z tej okazji monetę kolekcjonerską o nominale 10 zł. Jej projektantka, wybitna artystka Ewa Olszewska-Borys przedstawiła na niej półpostać papieża z uniesioną w dłoniach Hostią i znamiennym napisem: „EUCHARYSTIA I WOLNOŚĆ”. Hasło kongresu zaczerpnięto z Listu św. Pawła do Galatów.

W 1998 r. przypadła 20. rocznica pontyfikatu Jana Pawła II upamiętniona przez NBP dwoma monetami – srebrną o nominale 10 zł i złotą o nominale 200 zł. Przygotowanie projektu powierzono również Ewie Olszewskiej-Borys. Artystka na srebrnej monecie przedstawiła półpostać papieża w szatach liturgicznych z szeroko uniesionymi rękoma, co wielu odczytało jako wymowny symbol podejmowania przez Jana Pawła II dialogu nawet w najtrudniejszych sprawach z wyznawcami innych religii.

Na awersie, oprócz stałych elementów: wizerunku orła, ustalonego dla godła Rzeczypospolitej Polskiej i nazwy państwa, roku emisji i nominału, znajduje się także fragment herbu papieża – krzyż i litera M, oznaczająca Maryję. Na złotej monecie symbolicznie przedstawiono wyciągnięte dłonie pielgrzymów, które Ojciec Święty przyjaźnie otula własnymi ramionami. Dopełnieniem jest stylizowany kielich mszalny na awersie 200-złotowej monety. To niewątpliwie symboliczne, a zarazem piękne nawiązanie do spotkań podczas Eucharystii, gromadzących nieraz setki tysięcy wiernych, w trakcie rekordowej liczby pielgrzymek, które papież Polak odbył na całym świecie.

Kolejna siódma pielgrzymka do ojczyzny odbyła się w 1999 r. Jan Paweł II nawiązał wówczas do obecności Kościoła w ponad tysiącletniej historii naszego narodu oraz postaci św. Wojciecha. Podążając jego misyjnym szlakiem, dotarł na Wybrzeże. Dla upamiętnienia wizyty Ojca Świętego Narodowy Bank Polski wprowadził dwie monety, srebrną o nominale 10 zł i złotą o nominale 100 zł. Projekt przygotował Robert Kotowicz, wybitny artysta medalier, autor wielu wyróżniających się medali i monet wykonywanych w Mennicy Polskiej SA. Na obu papieskich monetach autor umieścił portret Ojca Świętego, a obok napis: „Jan Paweł II Pielgrzym”. Tym samym artysta podkreślił specyfikę pontyfikatu naszego papieża, który do 1999 r. odbył 85 pielgrzymek do 119 państw. Było to zarazem nawiązanie do deklaracji Jana Pawła II z początku pontyfikatu, że będzie kontynuatorem działań św. Pawła, który był ciągle w podróży.

Papież odwiedził nasz kraj ponownie trzy lata później w 2002 r. Głównym przesłaniem tej wizyty było Boże Miłosierdzie. Światowym centrum tego kultu stały się krakowskie Łagiewniki, gdzie Ojciec Święty poświęcił nowo wybudowaną bazylikę. Wtedy też dokonał uroczystego aktu zawierzenia świata Bożemu Miłosierdziu, podkreślając, że: „…w miłosierdziu Boga świat znajdzie pokój, a człowiek szczęście”.

Pielgrzymkę upamiętniono dwiema monetami: srebrną o nominale 10 zł i złotą o nominale 200 zł. Projekty przygotowała Ewa Tyc-Karpińska. Artystka obok wizerunku papieża umieściła łacińską maksymę: „PONTIFEX MAXIMUS”, czyli najwyższy kapłan. Pontifex pochodzi od łacińskiego słowa pons oznaczającego most i nawiązuje do budowy mostów, czyli pokojowego przezwyciężania konfliktów. Taka postawa idealnie wpisuje się w przemiany polityczne i społeczne zachodzące wówczas w jednoczącej się Europie.

Obchody 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II były kolejną okazją do podsumowania, a zarazem uczczenia tak ważnego jubileuszu. Wyemitowano wówczas trzy wzory monet: 2 zł przeznaczone do powszechnego obiegu, wykonane w stopie Nordic Gold, kolekcjonerską w srebrze o nominale 20 zł i złotą o nominale 200 zł. Autorka projektu Ewa Tyc-Karpińska doskonale przedstawiła najbardziej charakterystyczne wizerunki papieża pogrążonego w modlitwie. Szczególnie dużym zainteresowaniem, nie tylko w środowisku kolekcjonerów, cieszyła się srebrna moneta w kształcie kwadratowej klipy ze stylizowanym portretem Ojca Świętego pogrążonego w zadumie i refleksji. Warto nadmienić, że ten nietypowy kształt zastosowano po raz pierwszy w powojennej historii naszego mennictwa.

2 kwietnia 2005 r. o godz. 21.37 Jan Paweł II odszedł do Domu Ojca. Śmierć papieża wywołała smutek nie tylko u wszystkich chrześcijan, lecz także u setek milionów wyznawców innych religii oraz ludzi dobrej woli na wszystkich kontynentach. To wydarzenie również zostało upamiętnione całą serią monet. Wprowadzono egzemplarze: o nominale 2 zł wykonane ze stopu Nordic Gold, dwa wzory w srebrze o nominale 10 zł, w tym jeden platerowany złotem i złotą monetę o nominale 100 zł.

Projekt powierzono wybitnej artystce Urszuli Walerzak. Powtarzającym się na nich elementem była Bazylika św. Piotra w Rzymie oraz fasada bazyliki mniejszej pw. Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny w Wadowicach. Było to piękne nawiązanie do słów Jana Pawła II wypowiedzianych podczas ostatniej wizyty w rodzinnym mieście: „Z głęboką czcią całuję ten próg domu bożego – wadowickiej fary, a w niej chrzcielnicę, przy której zostałem wszczepiony w Chrystusa i przyjęty do wspólnoty Kościoła”.

W 2005 r. przypadło także 350-lecie obrony Jasnej Góry. To wyjątkowe miejsce dla Polaków szczególnym sentymentem darzył też Karol Wojtyła, późniejszy papież. Częstochowa zawsze była na trasie jego pielgrzymek, podczas których spotykał się z milionami wiernych i wygłaszał jakże ważne dla narodu homilie. Ojciec Święty ofiarował jasnogórskiemu sanktuarium złotą różę, tutaj też pozostawił zakrwawiony pas, który miał na sobie 13 maja 1981 r. podczas zamachu na jego życie. Na srebrnej pamiątkowej monecie o nominale 20 zł, wybitej według projektu Ewy Tyc-Karpińskiej, umieszczono pamiętne słowa Jana Pawła II, wypowiedziane podczas jednej z pielgrzymek: „Tutaj zawsze byliśmy wolni”.

W dziejach polskiej numizmatyki 2006 r. był wyjątkowy ze względu na emisję pierwszego polskiego banknotu kolekcjonerskiego. Banknot o nominale 50 zł wprowadzono symbolicznie 16 października, w rocznicę wyboru Karola Wojtyły na papieża. Projekt wykonał wybitny artysta grafik Andrzej Heidrich, autor wszystkich obecnych banknotów obiegowych z serii „Władcy polscy” oraz banknotów będących w obiegu od 1996 r. z serii „Wielcy Polacy”. Na przedniej stronie banknotu kolekcjonerskiego artysta umieścił postać Ojca Świętego w szatach liturgicznych w geście błogosławieństwa.

Na stronie odwrotnej upamiętnił chwilę składania przez prymasa Polski Stefana Kardynała Wyszyńskiego hołdu nowo wybranemu papieżowi w czasie uroczystej inauguracji pontyfikatu 22 października 1978 r. Obok umieszczono znamienne słowa Jana Pawła II: „NIE BYŁOBY NA STOLICY PIOTROWEJ TEGO PAPIEŻA POLAKA (…), GDYBY NIE BYŁO TWOJEJ WIARY NIE COFAJĄCEJ SIĘ PRZED WIĘZIENIEM I CIERPIENIEM, TWOJEJ HEROICZNEJ NADZIEI”. To symboliczne uhonorowanie dwóch wielkich synów naszej ziemi jest podkreśleniem ich szczególnego wpływu na przemiany duchowe i polityczne zachodzące w naszej ojczyźnie.

W 2009 r. w naszym kraju bardzo uroczyście obchodzono 20. rocznicę pierwszych wolnych wyborów z 4 czerwca 1989 r. Pojawiło się wiele inicjatyw upamiętniających ten ważny krok ku wolności i pełnej demokratyzacji życia publicznego w rodzącej się wówczas III Rzeczypospolitej Polskiej. Na wybitej z tej okazji srebrnej monecie o nominale 10 zł artystka Urszula Walerzak przedstawiła postać papieża błogosławiącego zgromadzonych wiernych.

Napis w górnej części monety „Polska droga do wolności” nawiązuje do pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w 1979 r., w trakcie której padły znamienne słowa na placu Zwycięstwa w Warszawie: „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi! Tej ziemi!” Papież w swojej homilii przeciwstawił się wtedy zafałszowaniu naszej historii, tożsamości i kultury oraz wymazywaniu chrześcijaństwa z naszej tysiącletniej tradycji.

Kolejna emisja monet poświęconych Ojcu Świętemu przypadła na szczególne wydarzenie w dziejach Kościoła. Oto 1 maja 2011 r. zgodnie z oczekiwaniami wiernych jego następca papież Benedykt XVI, wcześniej wieloletni współpracownik Jana Pawła II, ogłosił beatyfikację naszego rodaka. Narodowy Bank Polski wyemitował z tej okazji całą serię monet: trzy złote o nominale 25 zł, 100 zł i 1000 zł oraz srebrną o nominale 20 zł i 2 zł w stopie Nordic Gold. Wszystkie zaprojektowała Ewa Tyc-Karpińska. Stosunkowo duże nakłady monet były wspaniałą pamiątką tych wydarzeń.

Dopełnieniem tego aktu było ogłoszenie przez Stolicę Apostolską 27 kwietnia 2014 r. świętości Karola Wojtyły. Spełniło się tym samym wołanie wiernych zgromadzonych na placu Świętego Piotra podczas pogrzebu 8 kwietnia 2005 r.: „Santo Subito!”. Z tak wyjątkowej okazji wybito w 2014 r. monety: wykonane w złocie o nominale 100 zł oraz dwie w srebrze o nominale 10 zł i 500 zł. Ta ostatnia, o wadze 1 kilograma, wybita w czystym srebrze i w symbolicznym nakładzie 966 sztuk, jest czymś niezwykłym w polskim mennictwie. Z okazji kanonizacji wprowadzono również do obiegu monetę o nominale 2 zł w rekordowym nakładzie 1 600 000 sztuk. Projekty wszystkich monet powierzono Andrzejowi Nowakowskiemu. Artysta na wszystkich nominałach przedstawił identyczny portret Ojca Świętego.

Ostatnią emisją monet poświęconych naszemu rodakowi na Stolicy Piotrowej były numizmaty upamiętniające 100. rocznicę urodzin świętego Jana Pawła II. W 2020 r. wprowadzono do obiegu złotą monetę o nominale 500 zł w formie kwadratowej klipy i dwie wykonane w srebrze o nominale 10 zł. Wszystkie zaprojektowała Urszula Walerzak.

Pontyfikat Jana Pawła II jest swoistą kontynuacją nauczania II Soboru Watykańskiego (1962–1965), którego aktywnym uczestnikiem był ówczesny kardynał Karol Wojtyła. Wtedy podjęto trud odnowy Kościoła w duchu potrzeb i oczekiwań zmieniającego się świata. Doskonałym symbolem ciągłości zapoczątkowanych zmian może być papieski pastorał zaprojektowany przez włoskiego artystę Lello Scorzellego. Po raz pierwszy został użyty przez papieża Pawła VI 8 grudnia 1965 r. podczas zakończenia obrad Soboru. Pastorał był także nieodłącznym atrybutem posługi Jana Pawła II przez cały okres pontyfikatu.

Ojciec Święty skutecznie przyczynił się do zmian zachodzących w Kościele oraz przemian duchowych i politycznych oddziałujących na cały świat. Jan Paweł II na początku swojego pontyfikatu podnosił ducha naszego narodu, potem pomagał w jego umacnianiu i poszukiwaniu własnej tożsamości. Wspierał nasze wysiłki ku wolnym i demokratycznym przemianom zakończonym wejściem Polski do wspólnoty europejskiej. Przedstawione tutaj monety poświęcone Janowi Pawłowi II są doskonałym przewodnikiem po ważnych wydarzeniach w naszej ojczyźnie, a jednocześnie nieocenionym wkładem Narodowego Banku Polskiego w upowszechnianie dokonań papieża Polaka.

Zbigniew Nestorowicz, prezes Lubelskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego