Kopernik na monetach i banknotach. Niektóre z nich nie ujrzały światła dziennego

Autor: Anna Brzyska, ekspert w Departamencie Edukacji i Wydawnictw NBP, Obserwator Finansowy

Mikołaj Kopernik, znany przede wszystkim jako wybitny astronom, w historii zapisał się również jako ekonomista i jeden z pierwszych orędowników nowoczesnej polityki pieniężnej.

Jego wizerunek wielokrotnie umieszczano na polskich znakach pieniężnych – obiegowych oraz kolekcjonerskich monetach i banknotach. Postać Kopernika stanowi także motyw przewodni wielu niezrealizowanych projektów.

Wizerunek i dokonania uczonego, który wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię, przypomniano na banknocie i monecie, które Narodowy Bank Polski wyemitował w lutym br. Rok 2023 ogłoszono Rokiem Mikołaja Kopernika, przypada w nim bowiem 550. rocznica urodzin i 480. rocznica śmierci Kopernika. To znakomita okazja do przypomnienia wybranych wizerunków autora „De revolutionibus orbium coelestium” („O obrotach sfer niebieskich”), które widnieją na polskich środkach płatniczych.

Jeden z najciekawszych i najbardziej intrygujących wizerunków Mikołaja Kopernika stworzył Stanisław Szukalski w dwudziestoleciu międzywojennym.

Moneta z podobizną toruńskiego astronoma została przygotowana w 1925 r. w ramach konkursu na projekt złotej monety o nominale 100 złotych. Szukalski, zainspirowany sztuką prekolumbijską i motywami azteckimi, stworzył niezwykle dynamiczny wizerunek Kopernika; zadbał też o detale przedstawionych symboli. Prezentowany na rewersie astronom w prawej dłoni trzyma okrąg symbolizujący Słońce, a lewą dłonią porusza wirujący symbol Ziemi.

Na awersie monety widnieje stylizowany orzeł piastowski – oryginalnie zaprojektowany, wręcz futurystyczny w porównaniu z innymi przedstawieniami polskiego godła na monetach międzywojennej Polski. Choć projekt monety zdobył trzecią nagrodę w konkursie, okazał się na tyle nowatorski, że nie zdecydowano się na jego realizację.

Kolejna moneta z podobizną Mikołaja Kopernika pojawiła się pod koniec lat 50. XX w. Nominał 10-złotowy został zaprojektowany przez Józefa Gosławskiego na konkurs Narodowego Banku Polskiego rozpisany w 1957 r.

W zaproszeniu do konkursu podkreślono, że w związku z przewidywanym wykorzystaniem w produkcji trwałego materiału – miedzioniklu – monety powinny reprezentować wysoki poziom artystyczny i stanowić historyczne świadectwo epoki. Zwycięski projekt Gosławskiego znakomicie spełniał te standardy. Moneta została wprowadzona do obiegu w 1959 r., a jej drugą emisję wybito z datą 1965. Charakterystyczna 10-złotówka bardzo szybko stała się najpopularniejszą monetą obiegową w Polsce, a także przedmiotem tezauryzacji. Niewątpliwie wpłynęła na to starannie opracowana szata graficzna monety – symetryczna, proporcjonalna i harmonijna kompozycja oraz klasyczny relief na rewersie, prezentujący portret Mikołaja Kopernika.

Wizerunek Mikołaja Kopernika był również upamiętniany na monetach kolekcjonerskich.

Z okazji międzynarodowych obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika w 1973 r. Narodowy Bank Polski wyemitował dwie srebrne monety poświęcone toruńskiemu uczonemu. Jedną z nich, o nominale 100 złotych, zaprojektowała Anna Jarnuszkiewicz. Artystka stworzyła oryginalny wizerunek astronoma: jego twarz została jakby naszkicowana, a rozwiane włosy, niemal wychodzące poza obręb monety, nadały kompozycji niespotykaną w innych realizacjach dynamikę. Stuzłotówka doczekała się dwóch emisji – w 1973 i 1974 r. (w drugiej wersji projektu włosy astronoma nie dotykają obrzeża monety).

Jedną z najnowszych srebrnych monet kolekcjonerskich z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, o nominale 10 złotych, wykonano według projektu Sebastiana Mikołajczaka. Narodowy Bank Polski wyemitował ją w kwietniu 2017 r., jako pierwszą z nowej serii monet kolekcjonerskich pn. „Wielcy polscy ekonomiści”.

W projekcie artysta przedstawił Kopernika z profilu, z monetą w dłoni. Na awersie i rewersie wykorzystano wizerunek oryginału rozprawy „Monetae cudendae ratio” („O sposobie bicia monety”, 1526–1528), w której uczony postulował m.in. ujednolicenie systemów menniczych Korony i Prus Książęcych. Walory ikonograficzne i opracowanie artystyczne tej monety – w szczególności znakomicie zaprojektowane formy i wyważone proporcje – doceniło jury międzynarodowego konkursu „Coin Constellation 2018”, które przyznało monecie główną nagrodę w kategorii „Moneta klasyczna”.

Postać Mikołaja Kopernika była również upamiętniana na polskim pieniądzu papierowym. Wizerunek astronoma umieszczono między innymi na bilecie zdawkowym o nominale 20 groszy, wydanym z datą 28 kwietnia 1924 r. Bilety zdawkowe stanowiły substytut bilonu, czyli przejściowo zastępowały drobne monety, i były emitowane przez Skarb Państwa. Na przedniej stronie biletu o nominale 20 groszy wyeksponowano warszawski pomnik astronoma, odsłonięty w maju 1830 r. przed gmachem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. O Mikołaju Koperniku mawiano, że: w Warszawie siedzi, bo jest gościem, w Toruniu stoi, bo jest gospodarzem. Stołeczny monument prezentuje zatem siedzącą postać uczonego, który w prawej dłoni trzyma cyrkiel, a w lewej – sferę armilarną, czyli przyrząd astronomiczny służący jako model sfery niebieskiej.

Mikołaj Kopernik był pierwszą postacią historyczną na powojennych banknotach i jednym z najczęściej powtarzanych motywów ikonograficznych na polskim pieniądzu papierowym. W latach 1944–1989 wizerunek astronoma pojawił się na dwóch banknotach obiegowych (1000-złotowych) oraz na piętnastu projektach, wykonanych przez sześciu artystów.

W 1959 r. Narodowy Bank Polski zaprosił kilkunastu grafików do konkursu na opracowanie projektu banknotu o nominale 1000 złotych. Bilet zaprojektowany przez Henryka Tomaszewskiego i Juliana Pałkę (wydrukowany z datą emisji 29 października 1965 r.) wprowadzono do obiegu na początku czerwca 1966 r. Emisja nowego banknotu towarzyszyła obchodom tysiąclecia Państwa Polskiego, celebrowanego przez władze w kontrze do kościelnych uroczystości milenijnych. Pieniądzem tym posługiwano się aż do końca 1978 r.

Na przedniej stronie banknotu projektanci przedstawili podobiznę Mikołaja Kopernika, wzorowaną zapewne na portrecie autorstwa Jeremiasza Falcka z 1644 r. Na odwrotnej stronie zaprezentowali fragment reprodukcji ilustrującej kopernikańską teorię heliocentryczną, pochodzącej z wydanego w 1661 r. dzieła kartografa Andreasa Cellariusa. Dzięki temu artyści wzbogacili projekt banknotu o niezwykle barwny model astronomiczny, prezentujący Ziemię i planety krążące wokół Słońca.

Banknot 1000-złotowy był zaskakująco oryginalny i nowatorski – zarówno pod względem kolorystyki i zabezpieczeń, jak też formatu, wyraźnie mniejszego niż dotychczas. Tak śmiałe „unowocześnienie” ikonograficzne pieniądza nie spotkało się jednak z przychylnym odbiorem w kraju. Banknot najczęściej porównywano do naklejki, banderoli lub biletu do kina. Jego szata graficzna została jednak doceniona na arenie międzynarodowej – amerykańskie czasopismo numizmatyczne „World Coins” w 1967 r. uznało polską tysiączłotówkę za jeden z najbardziej efektownych banknotów, jakie kiedykolwiek pojawiły się w obiegu.

W połowie lat 70. XX w. NBP wprowadził do obiegu serię banknotów pn. „Wielcy Polacy”, których projekty opracował Andrzej Heidrich. Jako że władze postulowały, by banknoty miały „wyraźny charakter narodowy”, zdecydowano pozostawić wizerunek Mikołaja Kopernika – najbardziej znanego polskiego astronoma – na bilecie tysiączłotowym. Poza projektem obiegowego banknotu Heidrich przygotował dwie inne propozycje upamiętnienia uczonego na polskich banknotach.

Pierwszym z nich był projekt nominału 500-złotowego z datą 2 stycznia 1971 r. Wizerunek uczonego na przedniej stronie banknotu wzorowano na portrecie Kopernika wykonanym przez nieznanego artystę prawdopodobnie pod koniec XVI w. Obraz ten jest obecnie prezentowany w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu (tzw. portret toruński). Przedstawia astronoma o wyrazistych rysach, z ciemnymi falującymi włosami. Charakterystyczne są tu niesymetryczne oczy Kopernika – lewe oko znajduje się niżej niż prawe. Na odwrotnej stronie projektu banknotu umieszczono widok toruńskiej starówki od strony Wisły, co stanowi nawiązanie do miejsca urodzenia uczonego.

Drugim niezrealizowanym projektem Heidricha z wizerunkiem Kopernika był banknot 1000-złotowy z 1973 r. Artysta i tym razem inspirował się portretem z toruńskiego ratusza, a do postaci astronoma dodał kwiat konwalii – uznawany za symbol wiedzy i sztuki medycznej, często umieszczany obok wizerunków „znakomitych mężów celujących wiedzą i uczonością”. Na przedniej stronie banknotu widać również astrolabium Kopernika – instrument wykorzystywany w astronomii do wyznaczania położenia ciał niebieskich. Na odwrotnej stronie projektu artysta przedstawił fragment drzeworytu z wizerunkiem północnej półkuli nieba, pochodzący ze starożytnego dzieła Aratosa z Soloj „Phaenomena – o znakach niebieskich”.

Najbardziej znane Polakom oblicze Mikołaja Kopernika znalazło się na trzecim projekcie przygotowanym przez Andrzeja Heidricha. Był to – utrzymany w tonacji żółtej i niebieskiej – obiegowy banknot o nominale 1000 złotych, z datą emisji 2 lipca 1975 r. Wizerunek astronoma na przedniej stronie banknotu wzorowany jest na portrecie toruńskim. Na odwrotnej stronie artysta zilustrował Układ Słoneczny według teorii heliocentrycznej: z centralnie usytuowanym Słońcem, wokół którego – jak na rycinie Cellariusa – po eliptycznych orbitach krąży sześć planet. Po lewej stronie widać także fragment astrolabium. Banknot 1000-złotowy z Kopernikiem pozostawał w obiegu przez ponad 20 lat. Wycofano go dopiero z końcem 1996 r., po denominacji złotego.

Oryginalnie i nowatorsko prezentują się wyobrażenia toruńskiego astronoma widniejące na wielu niezrealizowanych projektach banknotów. Przykład ciekawych artystycznych kreacji stanowią rysunki, których autorami są: Zbigniew Kaja, Stanisław Töpfer i Stefan Małecki.

Projekty poznańskiego grafika i plakacisty Zbigniewa Kai, w tym jego seria pięciu banknotów z portretem Kopernika, wyróżniają się żywą i wyrazistą kolorystyką, grubą kreską rysunków i intensywną barwą tła. Przykładowo, projekt banknotu o nominale 100 złotych został utrzymany w odcieniach intensywnego fioletu, granatu i szarości. Na przedniej stronie biletu widnieje popiersie Kopernika wzorowane na portrecie toruńskim, prezentowane jednak w odważnej autorskiej interpretacji artystycznej. Na odwrotnej stronie banknotu ukazano, w kubistycznej formie, scenę przedstawiającą astronoma i dwie towarzyszące mu postacie. Uczony w jednej ręce trzyma model sfery niebieskiej, a drugą chwyta inny model, niesiony przez postać trzymającą klucze. Klucze stanowią tu niejako znak wtajemniczenia i dostępu do wiedzy, który utorowała rewolucyjna teoria kopernikańska.

Artystyczne projekty polskich znaków pieniężnych – zarówno te zrealizowane, jak i pozostawione na etapie rysunków lub wzorów – w sugestywny, barwny i kreatywny sposób przedstawiały postać oraz dokonania wybitnego uczonego. Oglądając wizerunki Mikołaja Kopernika uwiecznione na monetach i banknotach, nie powinniśmy zapominać o jego dorobku ekonomicznym. Również w tej dziedzinie poglądy oraz reformatorskie koncepcje toruńskiego uczonego były ważne, oryginalne i niewątpliwie godne należnego upamiętnienia.

Artykuł wyraża prywatne poglądy autora, a nie oficjalne stanowisko NBP.