Smog w Polsce pod lupą Europejskiego Trybunału. Rząd będzie musiał się tłumaczyć
W Polsce kolejny rząd zepchnął walkę ze smogiem na boczny tor. Modyfikacje w programie Czyste Powietrze miały usprawnić eliminację kopciuchów, tymczasem system dopłat złapał zadyszkę. Brakuje też innych ogólnopolskich inicjatyw dotyczących jakości powietrza. Skargi obywateli trafiły do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który zada rządowi w Warszawie konkretne pytania. Niewykluczone, że zakończy się to koniecznością zmiany prawa.
To dosyć rzadki scenariusz, w którym Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpoczyna postępowania na podstawie wpływających skarg. Zdecydowana ich większość (nawet ponad 90 proc.) jest uznana za niedopuszczalne już na wstępnym etapie. W 2024 r. było to aż 25 990 takich przypadków. Zdaniem fachowców przyjęcie sprawy do dalszego postępowania oznacza, że w ocenie Trybunału występuje duże ryzyko naruszenia przez władze Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w kwestii jakości powietrza i smogu.
Od lat obserwujemy, jak nieskuteczne programy ochrony powietrza pozostają poza kontrolą sądową, mimo że zanieczyszczenie powietrza bezpośrednio zagraża zdrowiu i życiu nas wszystkich. Orzeczenie Trybunału w Strasburgu, wiążące dla władz krajowych oznaczać będzie obowiązek wdrożenia konkretnych i skutecznych działań na rzecz przestrzegania prawa w zakresie norm jakości powietrza - komentuje Agnieszka Warso-Buchanan, radczyni prawna i członkini zarządu Fundacji ClientEarth Prawnicy dla Ziemi.
Polski smog przed Trybunałem
O co dokładnie chodzi? Europejski Trybunał Praw Człowieka ogłosił, że przyjął do rozpoznania skargi wniesione przeciwko Polsce przez mieszkańców Warszawy, Zakopanego i Rybnika oraz dwie organizacje społeczne: Fundację ClientEarth Prawnicy dla Ziemi i Stowarzyszenie Miasto Jest Nasze. Dotyczą one braku możliwości zakwestionowania przez obywateli przed sądem programu ochrony powietrza (POP) dla województwa mazowieckiego – aktu prawa miejscowego, który miał wyznaczać konkretne działania zmierzające do poprawy jakości powietrza w regionie oraz braku skutecznych działań podejmowanych przez władze na rzecz poprawy jakości powietrza w Polsce.
Przyjęcie naszych skarg przez Europejski Trybunał to jasny sygnał, że brak możliwości zaskarżania nieskutecznych programów ochrony powietrza narusza podstawowe prawa obywateli. Dostęp do sądu w sprawach dotyczących środowiska to nie przywilej, lecz konstytucyjne prawo. Liczymy, że wyrok Trybunału doprowadzi do systemowej zmiany, która umożliwi obywatelom skuteczne egzekwowanie swoich praw i wpłynie na realną poprawę jakości powietrza w Polsce - uważa Małgorzata Kwiędacz-Palosz, starsza prawniczka z Fundacji ClientEarth.
Przypomnijmy, że Naczelny Sąd Administracyjny, wbrew ustalonej linii orzeczniczej Trybunału Sprawiedliwości UE oraz zobowiązaniom wynikającym z Konwencji z Aarhus - orzekł, że ani osoby indywidualne, ani organizacje pozarządowe nie mają prawa zaskarżenia POP.
Polski rząd będzie musiał zmienić prawo
Zdaniem skarżących się na Polskę za smog, rząd w Warszawie narusza w ten sposób trzy artykuły Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Chodzi o art. 6 gwarantujący prawo do rzetelnego procesu sądowego, art. 13, który zapewnia prawo do skutecznego środka odwoławczego, oraz art. 8, który chroni prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego – w tym przypadku interpretowanego w kontekście prawa do czystego i zdrowego powietrza.
Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o przyjęciu naszych skarg może być przełomowym momentem w walce o praworządność i ochronę naszych praw podstawowych: prawa do czystego i zdrowego powietrza oraz prawa do sądu w sprawach środowiskowych - twierdzi Agnieszka Warso-Buchanan.
Więcej o smogu przeczytasz na Spider’s Web:
Skarżący zwracają też uwagę na to, że w ten sposób obywatele są pozbawieni realnego wpływu na decyzje mające bezpośredni wpływ na ich zdrowie i życie. Jednocześnie z tego prawa mogą korzystać np. producenci pieców czy samorządy domagające się złagodzenia przepisów dotyczących smogu i jakości powietrza.
Co teraz? Polski rząd będzie musiał przedstawić swoje stanowisko. Trybunał na tej podstawie wyda wyrok, wiążący dla naszego kraju. Zgodnie z art. 46. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, państwa członkowskie – w tym Polska – są zobowiązane do wykonania ostatecznych wyroków Trybunału. Jeżeli Trybunał uzna, że Polska narusza w ten sposób Europejską Konwencję Praw Człowieka, może to oznaczać konieczność zmiany przepisów lub linii orzeczniczej sądów administracyjnych w Polsce.
